اختلال نافرمانی مقابله ای؛ مشکلی فراتر از لجبازی کودکانه
اختلال نافرمانی مقابله ای یا مقابله‌جویانه (Oppositional Defiant Disorder) که به‌اختصار ODD نامیده می‌شود، نوعی وضعیت رفتاری ناخوشایند است که در تعامل با افراد صاحب قدرت بروز می‌کند و شامل الگوهای غیرمشارکتی، نافرمانی و گاهی رفتارهای خصمانه می‌شود. این اختلال رفتاری بیشتر در کودکان ۲ تا ۳ سال و نوجوانان دیده می‌شود. افراد مبتلا مخالفت خود را با بحث، نافرمانی و سرپیچی از بزرگ‌سالان نشان می‌دهند. اگر این رفتار و نگرش ستیره‌جویانه بیش از ۶ ماه طول بکشد و حداقل ۴ مورد از نشانه‌های ODD در فرد مشاهده شود، می‌توان ابتلا به این عارضه را تأیید کرد. البته دقت کنید که مشاهده چنین رفتاری با خواهر و برادر ملاک خوبی برای تأیید این اختلال رفتاری نیست.
اکثر کودکان و نوجوانان مبتلا به ODD دست‌کم با یکی از شرایط روانی زیر دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند؛
- بیش‌فعالی یا اختلال کمبود توجه (ADHD)؛
- اختلالات اضطرابی مانند اختلال وسواس فکری و عملی (OCD)؛
- تفاوت‌های یادگیری؛
- اختلالات خلقی مانند افسردگی؛
- اختلالات کنترل تکانه.
اگر ODD به‌موقع شناسایی و درمان نشود، رفتارهای ناشی از آن تا دوره بزرگ‌سالی ادامه‌دار خواهد بود.
تفاوت اختلال سلوک و نافرمانی مقابله ای
تقریبا ۳۰درصد از کودکان مبتلا به ODD دچار مشکل رفتاری جدی‌تری به‌نام اختلال سلوک می‌شوند. اختلال سلوک (CD) نوعی وضعیت رفتاری شامل گروهی از مشکلات رفتاری و عاطفی است که باعث پرخاشگری، نقض جدی قوانین و هنجارهای اجتماعی در خانه، مدرسه و اجتماع می‌شود. مهم‌ترین علائم اختلال سلوک عبارت‌اند از:
- زیرپاگذاشتن مکرر قوانین، فرار از خانه و ترک مدرسه.
- پرخاشگری به‌گونه‌ای که باعث آسیب شود مانند قلدری، دعوا یا آزار حیوانات.
- دروغ‌گفتن، سرقت یا آسیب‌رساندن به اموال دیگران از قصد.
تفاوت ODD و ADHD
بر اساس آمارها، تقریبا ۴۰درصد کودکان مبتلا به اختلال کمبود توجه یا بیش‌فعالی (ADHD) دچار اختلال نافرمانی مقابله ای یا اختلال سلوک هم هستند. اگرچه این دو عارضه اغلب در یک برهه زمانی رخ می‌دهند، دو مشکل کاملا متفاوت‌اند. ODD به رفتار کودک و نحوه تعامل او با بزرگ‌ترها مربوط است. ADHD نوعی اختلال عصبی رشدی است که باعث می‌شود فرد به‌راحتی حواسش پرت شود، توان سازمان‌دهی نداشته باشد و بیش از حد بی‌قرار شود. طبق تحقیقات، احتمال بروز نافرمانی مقابله‌ای و ADHD در مردان و کودکان طلاق بیشتر از سایر افراد است.
افراد مستعد اختلال نافرمانی مقابله ای
معمولا کودکان و نوجوانان دچار ODD می‌شوند، اما بزرگ‌سالان هم از این عارضه در امان نیستند. در صورت قرارگرفتن کودک در معرض چنین عواملی، احتمال ابتلای او به این عارضه بیشتر خواهد بود:
- کودک‌آزاری یا بی‌توجهی به کودک؛
- والد یا مراقب مبتلا به اختلالات خلقی یا اختلالات سوءمصرف؛
- خشونت؛
- نبود نظارت بزرگ‌سالان؛
- بی‌ثباتی در خانواده و شرایطی مثل طلاق و تعویض مکرر خانه و مدرسه؛
- مشکلات مالی در خانواده؛
- والدین مبتلا به ODD ،ADHD و مشکلات رفتاری.
مهم‌ترین نشانه‌های ODD
علائم اصلی ODD را می‌توان به ۳ دسته تقسیم کرد:
- عصبانیت و تحریک‌پذیری؛
- رفتار استدلالی و مخالفت‌آمیز؛
- انتقام‌جویی.
این علائم معمولا از ۵ تا ۱۰سالگی ثابت می‌مانند و سپس به‌مرور زمان کم‌رنگ می‌شوند. بسیاری از کودکان مبتلا به ODD بدخلق هستند، خیلی سریع ناامید می‌شوند و اعتمادبه‌نفس کمی دارند. حتی ممکن است به مصرف مواد مخدر و الکل روی بیاورند.
۱. عصبانیت و تحریک‌پذیری
خشم و تحریک‌پذیری بخشی از اختلال نافرمانی مقابله ای است. فرد در این شرایط:
- به‌راحتی عصبانی می‌شود؛
- خشم و کینه‌اش همیشه طغیان می‌کند؛
- حساسیت زیادی دارد و به‌راحتی آزرده‌خاطر می‌شود؛
- به دیگران احترام نمی‌گذارد.
۲. رفتار استدلالی و مخالفت‌آمیز
رفتار استدلالی و سرکشی زمینه این رفتارها را فراهم می‌کند:
- بحث و جدل بیش از حد با بزرگ‌سالان؛
- خودداری همیشگی از پیروی قوانین؛
- سرزنش دیگران به‌خاطر اشتباهات خود؛
- آزار و اذیت عامدانه دیگران.
۳. انتقام‌جویی
نشانه‌های کینه‌توزی ناشی از ODD عبارت‌اند از:
- نگرش انتقام‌جویانه؛
- کلام پر از نفرت هنگام عصبانیت و ناراحتی.
ریشه اختلال نافرمانی مقابله ای
محققان معتقدند که علت بروز اختلال نافرمانی مقابله‌ای ترکیب پیچیده‌ای از عوامل بیولوژیکی، ژنتیکی و محیطی است:
- عوامل ژنتیکی: بر اساس شواهد، نیمی از جامعه ODD به‌علت مسائل ژنتیکی به این عارضه مبتلا شده‌اند. بسیاری از کودکان و نوجوانان مبتلا در خانواده‌هایی رشد می‌کنند که اختلالات خلقی، اختلالات اضطرابی و اختلالات شخصیتی به‌وفور در آنها دیده می‌شود. حتی پیوند میان این اختلال و ADHD، تفاوت‌های یادگیری، افسردگی و اختلالات اضطرابی نشان‌دهنده ارتباط ژنتیکی بین آنهاست.
- عوامل بیولوژیکی: گاهی اوقات تغییر در بخش خاصی از مغز می‌تواند زمینه اختلالات رفتاری را فراهم کند. ODD با تعادل انتقال‌دهنده‌های عصبی مغز در ارتباط است. اگر این ماده شیمیایی از حالت تعادل خارج شود یا درست کار نکند، ممکن است پیام‌ها به‌درستی منتقل نشوند و علائم اختلال نافرمانی مقابله ای بروز کنند.
- عوامل محیطی: زندگی خانوادگی پرهرج‌و‌مرج، بدرفتاری در دوران کودکی و تناقض در تربیت والدین همگی در شکل‌گیری این الگوی رفتاری نقش دارند. حتی طردشدن از جامعه همسالان، دوستی با همسالان غیرسالم، فقر، خشونت محله‌ای و سایر عوامل اجتماعی یا اقتصادی ناپایدار می‌توانند سبب بروز ODD شوند.
تشخیص اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه
گفتیم که برای تأیید این عارضه باید دست‌کم ۴ مورد از علائم اصلی به‌مدت ۶ ماه و بیشتر مشاهده شوند. شدت علائم باید زیاد باشد و زندگی روزمره فرد را مختل کند. متخصص سلامت روان برای ارزیابی وضعیت فرد ابتدا یک مرحله ارزیابی روان‌شناختی شامل صحبت با خود فرد و نزدیکان او را انجام می‌دهد تا درک کاملی از رفتار او پیدا کند. در این جلسات احساسات فرد طی چند ماه گذشته، احساس گناه او به‌خاطر بدرفتاری‌هایش، ناراحتی به‌خاطر ضعف در مدرسه، قدرت ابراز همدردی و میزان صداقتش در بروز احساسات بررسی می‌شوند.
روش‌های درمان ODD
روش درمان odd چیست؟ درمان این اختلال بسته به سن فرد، شدت علائم، توانمندی فرد برای شرکت در دوره‌های درمانی و ابتلای او به سایر مشکلات روان متفاوت خواهد بود. معمولا ترکیبی از ۳ راهبرد زیر اتخاذ می‌شود:
- آموزش مدیریت رفتار والدین (PMT)؛
- روان‌درمانی (گفتاردرمانی)؛
- مداخلات در مدرسه؛
۱. آموزش مدیریت رفتار والدین
بهترین روش برای مقابله با کودک نافرمان، آموزش مدیریت رفتار والدین است. این‌طوری والدین یاد می‌گیرند با ایجاد نگرش مثبت، رفتار کودک را در فضای خانه تغییر دهند تا الگوهای رفتاری منفی کم‌رنگ و عادات سالم تقویت شوند. همچنین یاد می‌گیرند رفتارهای مشکل‌ساز و تعاملات مثبت را شناسایی کنند و در صورت لزوم به تنبیه یا تشویق روی بیاورند. تجربه نشان می‌دهد این روش درمانی مشکلات رفتاری ناشی از اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه را کاهش چشمگیری می‌دهد.
۲. روان‌درمانی
روان‌درمانی اصطلاحی جامع برای انواع تکنیک‌های درمانی است که با هدف شناسایی و تغییر احساسات، افکار و رفتارهای نگران‌کننده اجرا می‌شوند. انواع رایج روان‌درمانی که تاکنون برای درمان ODD مؤثر بوده‌اند عبارت‌اند از:
- رفتار درمانی شناختی (CBT)؛ نوعی درمان فردی ساختاریافته و هدف‌گراست که طی آن کودک افکار و احساسات خود را دقیق بررسی و تأثیر این رفتار بر عملکرد خود را درک می‌کند. کودک در جلسات CBT افکار و رفتارهای منفی را می‌شناسد و یاد می‌گیرد که الگوها و عادات فکری سالم‌تری را جایگزینشان کند. آموزش مدیریت خشم به کودکانی که دچار پرخاشگری ناشی از ODD هستند و آموزش مهارت‌های حل مسئله به کودکان بزرگ‌تر از نقاط قوت این نوع روان‌درمانی هستند.
- درمان خانواده‌محور؛ کودک همراه خانواده‌اش در جلسات روان‌درمانی شرکت می‌کند تا هر دو درباره ODD، روش‌های تقویت ارتباط و مهارت‌های حل مسئله بیاموزند. طی این جلسات هر عاملی که در خانه منجر به رفتارهای پرخاشگرانه کودک می‌شود، شناسایی خواهد شد.
۳. مداخلات در مدرسه
از این روش برای بهبود عملکرد کودک در مدرسه، روابط او با همسالان و تقویت مهارت‌های حل مسئله او استفاده می‌شود. این مداخلات ممکن است شامل موارد زیر باشند:
- آموزش معلم(های) کودک و ارائه ابزارهایی به او برای بهبود رفتار کودک در کلاس؛
- تکنیک‌هایی برای جلوگیری از نافرمانی یا تشدید این رفتار؛
- ترفندهای کاربردی برای پذیرش راحت‌تر قوانین کلاس درس توسط کودک.
پیشگیری از ODD
متأسفانه راهی برای پیشگیری از بروز اختلال نافرمانی مقابله‌ای وجود ندارد. اما شناخت نشانه‌ها و اقدامات مناسب برای مواجهه با الگوهای رفتاری، حال بد کودک و خانواده را به حداقل می‌رساند. معمولا ایجاد فضایی حمایتی و سازگار در خانه نشانه‌های این عارضه را خفیف‌تر و نافرمانی این کودکان را مهار می‌کند.
چند نکته برای شما والدین عزیز
می‌دانیم که تربیت کودکان مبتلا به اختلالات رفتاری مخرب چقدر دشوار است. از اثراتش بر محیط خانه و خانواده هم باخبریم. پیشنهاد می‌کنیم برای کمک به فرزندانی که با این عارضه دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند، این راهبردها را امتحان کنید.
- همیشه و در هر شرایطی بر رفتار مثبت تأکید کنید؛
- هنگام بروز درگیری روی تکنیک‌های تمدد اعصاب و تنفس تمرکز کنید؛
- قوانینی ثابت و پایدار در خانه وضع کنید؛
- درک کنید که هر بحثی را نباید به جنگ تبدیل کرد؛
- چتر حمایت‌تان را همیشه باز نگه دارید؛
- با شریک زندگی خود در خصوص قوانین کاملا هماهنگ باشید؛
- روش‌های سالمی برای مدیریت استرس پیدا کنید؛
- والدینی با شرایط مشابه بیابید و تجربه‌هایتان را به اشتراک بگذارید.
کلام آخر
اکثر افراد در گذر از دوران کودکی به نوجوانی و جوانی، دچار سرکشی و نافرمانی می‌شوند. این رفتار مخرب و ناخوشایند تنها در صورتی زنگ خطر اختلال نافرمانی مقابله ای است که ادامه‌دار باشد و در زندگی روزمرده فرد اختلال ایجاد کند. یادتان باشد هرچه زودتر اقدام به درمان این اختلال روانی کنید، علائم سریع‌تر مهار می‌شوند و درمان راحت‌تر خواهد بود. یک متخصص سلامت روان حاذق پیدا کنید و مراحل درمان را صبورانه پشت‌سر بگذارید.
