انواع محرومیت و فواید محرومیت­زدایی

چهار چرخ ماشین، همگی نیاز به تنظیم باد دارد. اگر فقط باد یک چرخ را تنظیم کنیم و بقیه کم­باد باشند، هم برای سلامت ماشین خطرناک است و هم سلامت سرنشینان. طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی، انسان چهار چرخ (بُعد) «زیستی»، «ذهنی»، «اجتماعی» و «معنوی» دارد. این چهار بُعد با هم «تعامل متقابل» دارند؛ بر هم اثر می‌گذارند، از هم اثر می­پذیرند و می‌بایست همه نیازهایشان به شکل متناسب و کافی برآورده شود.

هر نیاز ممکن است در شرایطی به حد محرومیت و کمبود شدید برسد. کمبود یعنی پیشی گرفتن نیازها و خواسته‌ها بر داشته‌ها. در مسیر تکامل، ترقی و پرورش استعدادها همه ما درگیر نیازها و کمبودهای گوناگون اقتصادی، روانی (فکری، عاطفی، رفتاری)، اجتماعی و معنوی هستیم. این کمبودها گاه پروبال ما را می‌بندند و نمی‌گذارند از «شکوفه بودن» به «میوه شدن» برسیم.

بردگی ذهنی

در بازی اسم و فامیل، فردی در ردیف اسم، فامیل، حیوان، میوه، غذا، روستا و شهر چنین نوشته بود: غلام، غلامی، غلام­پلنگ، غلام­میوه، غلام­پلو، غلام­آباد، غلامستان. خنده­دار است نه؟! ، درحالی‌که پدر ثروتمندی که برای مال‌اندوزی بیشتر یا تصورات نادرست یا… اجازه نمی­دهد فرزند مجردش ازدواج کند، خودش به کمبود و محرومیت معنوی و روانی شدید مبتلاست. سالمندان تنها هرچند ثروتمند باشند، «محرومیت اجتماعی و روانی» دارند. امام علی و حضرت زهرا(علیهماالسلام) برای شفای فرزندانشان، نذر خود را به فقیر و یتیم و اسیر دادند. ما اما معمولاً نذر و قربانی و افطاری‌ها را به نیازمندان می‌دهیم یا خویشان و دوستان مرفه؟! ما نیز اگر از این امور برای شهرت و تبلیغ کسب‌وکار استفاده می‌کنیم، گرفتار محرومیت فکری و معنوی هستیم و خبر نداریم!

پس محرومیت­زدایی ابعاد مختلف معیشتی، فکری، معنوی، اجتماعی و عاطفی دارد. در این نوشته به چند فایده مهم «دفع پیشگیرانه» و «رفع درمانگرایانه» این کمبودها و محرومیت­ها اشاره می­کنیم:

الف) سری در سرها درآوردن

 در روان­شناسی اجتماعی یکی از خطاهای شناختی فراگیر این است که از نظر بیشتر مردم، ماشین، منزل و لباس گران­قیمت نشانه درک و سواد و شأن اجتماعی والاست.

تن آدمی شریف است به جان آدمیت

نه، همین لباس زیباست نشان آدمیت

از نظر روایات، فقر سبب احساس غربت، درماندگی، بی­ارزشی اجتماعی و الکن شدن زبان در دفاع از حق خود می‌شود. در پرتو محرومیت­زدایی اقتصادی و عدالت اجتماعی، این آسیب­ها رفع می­شود و هر کسی می­تواند در حد نسبی و متعادل، از مواهب و نعمت­ها بهره­مند شود.

روزی ملانصرالدین به مهمانی بزرگ رفت. غلامان میزبان به دلیل لباس مندرس او مانع ورودش به خانه شدند. ملا بازگشت و از همسایه خود، لباسی گران‌بها به امانت گرفت و دوباره به همان میهمانی رفت.

این­بار میزبان با روی خوش به او خوش‌آمد گفت و ملا را در محلی ویژه نشاند. موقع پذیرایی ملا می­خندید و آستین لباسش را جلو می­کشید و می­گفت «آستین نو بخور پلو».

میزبان و مهمانان که از این رفتار تعجب کرده بودند از ملا پرسیدند: موضوع چیست؟! ملا گفت: ساعتی قبل با لباسی کهنه آمدم. مرا راه ندادند. حال که لباسی نو به تن کرده­ام این­قدر احترام می­گذارند! پس این احترام برای لباسم است نه شخصیتم. پس آستین نو بخور پلو.

درمان بیماری اسراف، تبذیر، چشم‌وهم‌چشمی، تجمل­گرایی، فخرفروشی، طرد یتیم و فقیر و بی­تفاوتی نسبت به گرسنگی برادر مسلمان همان درمان «محرومیت­ اخلاقی و معنوی» است.

ب) ارتقای سلامت روان و جسم

 در هندوستان از گروه بسیاری از کشاورزان، هم هنگام برداشت محصول (موقع پول‌داری) و هم وقت اتمام محصول (هنگام تهیدستی و بدهی­های آخر سال) آزمون هوش گرفتند. نتایج نشان داد که فقر و کمبود، بر کارکردهای مختلف ذهن اثر منفی می­گذارد و از قدرت دوراندیشی، برنامه­ریزی و خودکنترلی محرومشان می‌کند. فرد فقیر برای شأن اجتماعی خود ارزش کمتری قائل است و در بسیاری از مواقع برای حق خود، حتی شأنی قائل نیست که بخواهد از آن دفاع کند!

 در آزمایشی دیگر، به افراد، شوک­هایی وارد ­کردند. در اختیار یک گروه دکمه توقف شوک داده بودند و گروه دوم چنین دکمه‌ای نداشتند. نتیجه بسیار جالب بود؛ آن‌هایی که دکمه توقف و کنترل شرایط را نداشتند، تحمل و تاب‌آوری‌شان به‌شدت کم می­شد. فقر نیز مانند شوکی است که دکمه توقف ندارد؛ بنابراین به‌شدت تاب­آوری فقیر کم می­شود چون احساس کنترل شرایط را ندارد. افراد فقیر محدودیت بسیاری در اصلاح اشتباه‌ها و انتخاب‌های خود دارند. تفکر خلاق ندارند. برای خود حق پیشنهاد یا انتقاد قائل نیستند و اهداف آن‌ها معمولاً ریز و دم‌دستی و زیستی است.

بسیاری از فقرا از بس نسبت به نیازهای خود بازداری دارند، عضله خودکنترلی آن‌ها ضعیف و خسته می­شود و تصمیمی نادرست مثل همسرگزینی یا خرید حساب­نشده می­گیرند.1 «محرومیت­زدایی اقتصادی و معنوی» همه این آسیب­هایی را که برای فقرا گفتیم، از میان می‌برد.

 از سوغات­ شوم مدرنیته، ارزش‌گذاری افراد با مقایسه خود با افراد ثروتمند است و این‌که ارزش و موفقیت انسان­ها با مقدار دارایی و لباس و خانه و ماشین آن‌ها سنجیده می­شود نه با قدرت خردورزی و مهربانی و دستاوردهای اجتماعی آن‌ها. درحالی‌که مدارک و شواهد علمی ثابت کرده که افراد بالای خط فقر و به‌شدت مادی‌گرا، بیشتر در معرض یا مبتلا به نشانه‌های اختلال اضطراب و افسردگی و ناراحتی‌های جسمی هستند.2 بنابراین تفکر مادی­گرایی خودش باعث محرومیت فکری، عاطفی، اجتماعی و معنوی است. با رفع و دفع این محرومیت­ها به بهداشت جسم و روان مردم کمک می­شود و در پی آن مردم تمایل قوی‌تری برای دفع و رفع محرمیت معیشتی جامعه پیدا می­کنند.

ج) امیدواری به نمردن فضائل اخلاق اجتماعی

مرحوم استاد محمدرضا حکیمی در کتاب الحیاه از «زکات باطنی» سخن به میان آورده است. زکات باطنی یکی از مهم­ترین موضوعات انسانی، معیشتی و تربیتی است. لزوم پرداخت

محرومیت­زدایی، معرفی کارهای خوب و قدردانی از خیران، در کالبد بی­رمق جامعه روح بخشودگی، بخشندگی، مردانگی و امید می­دمد. بله، حتماً باید تلاش کرد ریشه مفاسد سوزانده شود و مفسدان رسوا شوند، ولی وقتی در رسانه‌ها و به‌ویژه فضای مجازی بیشتر لذت‌های مادی و دنیای ثروتمندان به تصویر کشیده می‌شود،‌ ناخواسته مردم نیز در پی مال‌اندوزی و تجمل‌گرایی می‌روند و این حرص و ولع برای رسیدن زودهنگام به ثروت، زمینه‌ساز بسیاری از مفاسد می‌شود و ریشه برخی مردانگی‌ها و کمک­های خیرخواهانه می­خشکد.

د) دفع شرّ و تقویت خداباوری و ایمان

اسلام اجازه داده است در مواردی با مصرف زکات، دل گروهی را به دست بیاوریم و از آن‌ها محرومیت­زدایی کنیم؛ مثل زکات دادن به کافر به امید مسلمان شدنش، زکات دادن به مسلمان سست ایمان به امید تقویت ایمانش، زکات دادن به فرد یا افرادی به امید کم کردن شر آن‌ها از سر مسلمانان یا مواردی مانند این‌که به مصلحت مسلمانان نیازمند است.

هـ) فقرزدایی به‌موازات فقیرنوازی

 اگرچه رفع کمبودهای اقتصادی اهمیت بسیاری دارد، ولی نباید درگیر تفکرات رایج و قالبی شویم و از رفع کمبودها و محرومیت­های ذهنی، اجتماعی و معنوی غافل شویم. اگر دولت یا پدر خانه، کلاً سبد فرهنگی و معنوی را به نفع سبد معیشتی حذف کند، در ظاهر نیاز و خلأ بزرگی را رفع کرده است، ولی این کار مثل این است که بگوییم پولمان محدود است فقط روغن و فیلتر روغن ماشین را تعویض می­کنیم، بنزین و آب و ضد یخ نداشته باشیم زیاد هم مهم نیست! بله، هر نیاز اولویت و جایگاه ویژه خود را دارد.

 اگر معیشت ما بهبود یابد، ولی دره‌های محرومیت‌ فکری ما عمیق‌تر شود، آنگاه نسبت به عوامل فقرزا،‌ اسراف، تجمل و روحیه اشرافی­گری بی­تفاوت خواهیم شد و آن‌وقت برایمان چندان تفاوت نمی‌کند که چه فردی و با چه نگرشی رئیس‌جمهور یا نماینده مجلس می­شود، پس لازم است به‌موازات فقیرنوازی، فقرزدایی هم ­بکنیم و در کنار نذر معیشتی، برای رفع دیگر محرومیت‌های معنوی و فکری نیز نذر و انفاق کنیم.

تا توانی به جهان خدمت محتاجان کن

به دمــی یا درمــی یا قدمــی یا قلـمی

برخی دیگر از فواید زدودن انواع محرومیت­ها عبارت‌اند از:

توجه به خداوند متعال، تقویت حس شکرگزاری، تقویت حس قدردانی، توجه بر داشته­ها، افزایش شادمانی درونی، باقیات صالحات، ذکر خیر بعد از فوت (لِسَانَ‌ صِدْقٍ‌ فِی‌ الْآخِرِینَ)، افزایش تحمل و تاب­آوری، همانندسازی با پیشوایان و جلب رضایت ایشان.

نمونه‌ای از سیره امیرالمؤمنین(ع)

حضرت علی(ع) به همان اندازه­ای که به احتیاجات مادّی و جسمی یتیمان اهتمام داشت، به رفع نیازها و کمبودهای روانی آن‌ها نیز می­اندیشید تا دچار عقده­های روانی یا کمبودهای عاطفی نشوند. آن حضرت وقتی یتیمان را به منزل می‌آورد، با انگشتان خود عسل در دهان ایشان می­گذاشت تا دو نوع شیرینی را مزه کنند: چشیدن حلاوت عسل از دست حاکم حکومت اسلامی و شیرینی حس پدر داشتن.

روزی در یکی از منازل یتیمان، آن حضرت پس از غذا دادن به چند بچه یتیم، با روش­های گوناگون سعی داشت آن‌ها را بخنداند؛ ایشان روی دست و زانو راه می­رفت و با صدای تقلیدی از گوسفند، بچه­ها را می­خنداند. به امام اشکال کردند که همان سیر کردن شکمشان کافی نبود؟! امام در پاسخ فرمود: وقتی داخل خانه شدم، یتیمان گریه می‌کردند، و حالا دوست دارم وقتی‌که از منزل خارج می‌شوم آن‌ها خندان باشند.

امام علی(ع) به یتیمان می­فرمود: اگر به شما گفتند پدر شما کیست؟ نگویید ما یتیم شده­ایم. بگویید پدرمان علی است. ایشان آن‌قدر به یتیمان توجه داشت، و با آنان مهربانی می‌کرد که دیگران می‌گفتند «لو ودّتُ اِنّی کُنتُ یتیماً؛ ای کاش من هم یتیم بودم!»

1. ر.ک: سندهیل مولایناتهان، کمبود: نگاهی به کمبودهای فردی و اجتماعی، مترجم: حسین علیجانی‌رنانی، ناشر: ققنوس.

2. ر.ک: تیم کاسر، بهای سنگین مادی‌گرایی، مترجم: میثم ظهوریان ناشر: معارف.

محمدحسین قدیری (روان‌شناس)

مجله آشنا، شماره 223، صفحات 50-53.