سیزدهم رجب، افزون بر شادمانی میلاد شهریار خردورزی و عدالت، با احترام به ارجمندی مقام پدران و سپاس از مهر گسترده ایشان معطر شده است. انتخاب ولادت سرسلسله امامت و پدر دو پیشوای الهی، امام حسن و امام حسین علیهماالسلام به عنوان روز پدر، حریم و حرمت مقام بلند ایشان و شعفناکی این روز را یاداور می شود. در این مقاله، با نگاه به اموزه های زندگی اموز اسلام، از شکوه مقام پدر و احترام بی مرز او در معارف دینی سخن اورده ایم. گفتنی است در واکاوی این موضوع در ایات و روایات، بیشتر با واژه والدین روبه رو هستیم و همراهی و هم قدری پدر و مادر در تکریم. البته اینکه در مقاله روز پدر، نام و یاد مادر نیز ارج نهاده شود، اگر حسن نباشد، عیب نیست یا دست کم به خاطر دلیلی که گفتیم، رواست.

معمایی شگرف با پاسخی اسان

صحنه زندگی ما با خاطره هایی سرشار از گذشت و ایثار، گره خورده است. در اطراف ما، هنرمندانی هستند که عمری پروانه بودن را حتی با شرارت شمع و باغبانی را حتی با تلخی تیغ، عمیق زندگی کرده اند. انان تمام شدن را به بهای ساختن و سوختن را به قیمت شادی بخشیدن اندوخته اند. اینکه کسی بتواند تا این حد، بی دریغ عشق بورزد و این گونه لبریز از سخاوت باشد، معمایی است شگرف با پاسخی اسان؛ قداست واژه ای به نام پدر. اوست که می تواند بی هیچ چشم داشت، این گونه چشمه زلال مهربانی باشد و جوهر گران مایه وجود را جاری جسم و جان فرزندانش سازد. اوست که می تواند این گونه ارزان عاطفه ارزانی کند. او بلندتر از ادراک واژه ها و فراتر از قامت سپاس های ماست. روزش مبارک.

سازنده ترین نظام ارتباطی

انسان، در چرخه ارتباط ها زندگی می کند؛ ارتباط با خدا، خود، پدر و مادر، همسر، همسایه، هم سفر، هم سفره، هم جنس، نا هم جنس، دوست، دشمن و حتی حیوانات و طبیعت. در این میان، یکی از دیرپاترین و سرنوشت سازترین ارتباط ها، همراهی و هم زیستی انسان با پدر و مادر است. این ارتباط، برنامه ای پویا و فراگیر برای پاسداری از نظام خانواده را می طلبد. اگر پیوندها و پیمان های استوار سنتی و دینی در هجوم اتشناک بی تفاوتی و بی مهری سست گردد و ناهنجاری های اخلاقی و اجتماعی همه گیر شود، انسان بی پناه، میزبان تنهایی وحشت خیز خویش می گردد. پدر و مادر، دو بنیاد خانواده هستند و استوار ماندن خانواده و افت زایی از ان، به پاس داشتن حقوق و حرمت انان وابسته است. ازاین رو، دین اسلام، حقوق و وظایفی را که باید در این ارتباط ها رعایت شود، به زیبایی بیان کرده و سازنده ترین نظام ها را بر هم زیستی سالم و سرشار از نشاط و تعالی پیشنهاد داده است. بی شک، ژرف ترین نگاه ها و اموزنده ترین مفاهیم را باید در اندیشه های بلند اسلام جست.

دو پدر معنوی

در برخی روایات، واژه (اب) به معنای پدر، برای حضرت رسول صلی الله علیه و اله و حضرت علی علیه السلام و به معنای پدران معنوی امت اسلام امده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله فرمود: (انا وعلی ابوا هذه الامه؛ من و علی دو پدر این امتیم.) بنابراین، همان گونه که پدر، اسباب پدید امدن مادی و فیزیکی ماست و حقوق بسیاری بر ما دارد، ان دو بزرگوار، انگیزه پدید امدن هویت دینی و معنوی ما هستند و ما وام دار حقوق عظیم معنوی انان هستیم. همان گونه که در برابر پدران جسمانی خویش وظایفی چونان فرمان پذیری، فروتنی، محبت، سپاس مندی، احسان، بزرگداشت و... داریم، در برابر این پدران معنوی نیز چنان وظایفی را بر عهده داریم. البته حقوق این پدران معنوی بسیار گسترده تر و پاسداشت ان بسی سخت تر است؛ زیرا سعادت دنیایی و اخروی که ره اورد اسلام است و زندگی ما را سرشار ساخته، همه دستاورد رنج ها، تلاش ها و مجاهدت های ان عزیزان است. همچنین با از دست دادن پدر جسمانی، فرزند یتیم می شود و در چرخه زندگی افت ها می بیند. با گسست معنوی، اعتقادی و عملی از پدران معنوی نیز انسان، بی هدف، بی راهنما و بی پناه می شود.

مربی و معلم به منزله پدر

در فرهنگ اسلامی، افزون بر تاکید بر تکریم و احترام پدر حقیقی، برای پاسداشت برخی دیگر از افراد اثرگذار در تکوین شخصیت انسان، از انان با واژه پدر یاد و به تعظیم و اکرامشان سفارش شده است. در روایتی امده است: (به راستی پدران، سه نفر هستند: پدری که عامل پیدایی ما شده است (پدر حقیقی)؛ پدری که ما را پرورش داده است (مربی) و پدری که به ما اموزش داده است (معلم).)

همچنین در برخی روایات، تکریم برادر بزرگ تر را توصیه کرده و او را به منزله پدر شمرده اند.

معنای احسان به پدر و مادر

در ایات بسیاری از قران مجید، مردمان به احسان و نیکی کردن به پدر و مادر امر شده اند که از ان جمله است: ایه 83 سوره بقره، ایه 36 سوره نساء، ایه 151 سوره انعام، ایه 23 سوره اسراء، ایه 15 سوره احقاف و ایه 8 سوره عنکبوت. دراین باره، یکی از یاران امام صادق علیه السلام از معنای احسان در ایه 83 سوره بقره پرسید. ان حضرت فرمود: (یعنی با انان به طور شایسته هم زیستی کنی و پیش از انکه مجبور شوند چیزی از تو بخواهند، تو نیازشان را براورده سازی، اگر چه از نظر مال بی نیاز باشند).

راغب اصفهانی، واژه شناس نکته سنج نیز درباره معنای احسان گفته است: (احسان، بالاتر از عدل است؛ زیرا عدل بدان معناست که هر چه بر عهده دارد، بدهد و انچه بر اوست، بگیرد، ولی احسان ان است که بیشتر از انچه بر عهده دارد، بدهد و کمتر از انچه برای اوست، بگیرد.) این تفسیرها، وظیفه سترگ فرزندان را در برابر والدین گوشزد می کند.

دستور عام نیکی به پدر و مادر

نیکی به پدر و مادر، سفارشی ویژه و دستوری عام است تا انجا که حتی ناپارسایی، شیعه نبودن و حتی نامسلمان بودن پدر و مادر، مانع نیکی کردن به انان نمی شود. دراین باره امام باقر علیه السلام در حدیثی فرموده است: (سه چیز است که خداوند متعالی در مورد انها اجازه مخالفت نداده است: بازگرداندن امانت به نیکوکار و بدکار؛ وفای به پیمان در مورد درست کردار و بدرفتار، نیک رفتاری با پدر و مادر چه نیکوکار باشند و چه بد کردار.) امام رضا علیه السلام نیز می فرماید: (نیکی کردن به پدر و مادر واجب است، اگر چه ان دو مشرک باشند، ولی در نافرمانی خداوند نباید از انان فرمان پذیر بود).

سپر اتش

خدمت به پدر و مادر، از وظایف دینی و اخلاقی ماست و ره اوردهای معنوی بسیاری دارد. این امر، افزون بر پاداش های اخرتی، در سرنوشت مادی و خوش بختی ها و کام یابی های زندگی دنیایی ما بسیار اثرگذار است. این وظیفه در روزگار ضعف و سستی انان، اهتمامی ویژه و توجهی خاص می طلبد. در روایتی امده است: مردی به نام ابراهیم از یاران امام صادق علیه السلام به ان حضرت گفت: پدر من بسیار کهن سال و ناتوان است، به گونه ای که وقتی می خواهد قضای حاجت کند، او را بر دوش می گیریم و می بریم. حضرت فرمود: (اگر می توانی خودت چنین کاری را انجام بده و با دست خویش برایش لقمه بگیر؛ زیرا چنین خدمتی، سپر اتش فردای قیامت توست).

گفتار کریمانه

از شیوه های تعظیم و تکریم مقام پدر، گفتار کریمانه با اوست. قران کریم، شیوه های گفتار با مخاطبان گوناگون را بیان کرده و درباره درون مایه و محتوا، شکل القای سخن و نوع اهنگ صدا، دستورهای راه اموزی ارایه داده است. قران کریم درباره شیوه گفتار با پدر و مادر می گوید: (و قل لهما قولا کریما؛ با ان دو، سخن کریمانه، ارجمند و شرافتمندانه بگو.) (اسرا: 23) امام سجاد علیه السلام نیز در نیایشی از خداوند متعالی می خواهد: (خدایا! اهنگ صدایم را در پیشگاه پدر و مادر ارام و فرود امده قرار ده و سخنم را برای انان گوارا و دل نشین ساز.) در روایتی امده است که فردی به امام صادق علیه السلام گفت: پدرم به من خانه ای بخشیده و سپس تصمیم گرفته است ان را از من باز پس گیرد. حضرت فرمود: (کار پدرت نارواست، ولی اگر بین تو و پدرت بگو مگو پیش امد، صدایت را از صدای او بالاتر نبر و اگر او صدایش را بالا برد، تو اهنگ کلامت را پایین اور).

حفظ حریم حرمت پدر

در فرهنگ اسلامی، مرزهای پاسداشت مقام بلند پدر و شیوه های ارج و احترام او با دقتی ژرف و نگاهی نکته سنجانه ترسیم شده است. در ایین اسلام، فرزند افزون بر انکه خود باید پیوسته قدر قداست پدر را بداند، نباید کاری کند که دیگران حریم حرمت پدرش را بشکنند و او را اماج ناسزاهایشان قرار دهند؛ چون از زمان دیرین، چنین رسم بوده که به پدر و مادر کسی که کار ناروا می کرد، ناسزا می گفتند. دراین باره در روایتی امده است که پیامبر اعظم صلی الله علیه و اله ، کسانی را که پدر و مادر خویش را لعنت می کنند، لعنت کرد. از ان حضرت پرسیدند: ایا کسی پدر و مادر خود را لعنت می کند؟ حضرت پاسخ داد: (اری. کسی که پدر و مادر مردم را لعنت می کند و انان در مقابل، پدر و مادر او را لعنت می کنند).

پاسداری از نام و یاد پدر

چند به ناز پرورم مهر بتان سنگ دل

یاد پدر نمی کنند این پسران ناخلف

یکی از سفارش های اخلاقی اسلام، زنده نگه داشتن نام و یاد پدر و مادر است. در بخشی از دعای امام سجاد علیه السلام امده است: (ای خدای من! یاد پدر و مادرم را در پایان نمازها از خاطرم مزدای و در همه لحظه های شبانگاهان و در همه ساعت های روز، یاد انان را از ضمیرم مبر.) این پاس داشت نام و یاد، به هر شکل و هر شیوه، از جنس نیکی کردن به پدران و نوعی قدردانی از زحمت ایشان و ترویج سنت احترام به بزرگ ترهاست.

روایتی درس اموز

سیره گران قدر زندگانی اهل بیت علیهم السلام از نکته های درس اموز در بزرگداشت مقام پدر سرشار است. در روایتی امده است: مردی با پسرش میهمان حضرت علی علیه السلام شد. ان حضرت با اکرام و احترام انان را در صدر مجلس نشاند. پس از صرف غذا، حضرت خواست به رسم ان زمان، دست میهمان را بشوید. او خود را عقب کشید و گفت: چگونه ممکن است من دست هایم را بگیرم و شما انها را بشویید. حضرت علی علیه السلام با فروتنی و اصرار خواست تا به شرافت خدمت کردن به برادر مومن برسد. ان حضرت، دست پدر را شست، ولی برای شستن دست فرزند میهمان، محمد حنفیه، فرزندش را طلبید و فرمود: (دست پسر را تو بشوی. اگر پدر این پسر اینجا نبود و تنها این پسر میهمان ما بود، خودم دستش را می شستم، ولی خداوند دوست دارد انجا که پدر و پسری هر دو حاضرند، بین انها در احترام گذاشتن فرق گذاشته شود).

نخواستم بالاتر از او بنشینم

در مطالعه رفتار و منش مردان راستین خدا و عالمان اهل عمل، درس هایی اموزنده برای الگوگیری در زندگی خود می یابیم. گفته اند: یکی از مراجع بزرگوار نجف اشرف که هر روز بالای منبر درس می گفت، روزی بر زمین نشست و تدریس کرد. پس از درس، شاگردان از او پرسیدند: چرا امروز بر فراز منبر نرفتید؟ پاسخ داد: امروز پدرم که در ایران پیشه کشاورزی دارد، به مجلس درسم امده بود و من نخواستم بالاتر از او بنشینم.

احترام ایت الله مرعشی نجفی به پدر

درباره مرحوم ایت الله العظمی نجفی مرعشی رحمه الله ، مرجع بزرگ تقلید که افزون بر توفیق های سترگ معنوی و علمی و پرورش فرهیختگان بسیار حوزوی، اثار گسترده فرهنگی از خود به یادگار گذاشت، اورده اند که ان بزرگوار گفته بود: ان گاه که نوجوان بودم و مادرم از من می خواست پدرم را از خواب بیدار کنم، صدا کردن پدر برایم دشوار بود. ازاین رو، چهره و گونه هایم را کف پاهای پدرم می مالیدم و با چنین لطافت فروتنانه ای پدرم را بیدار می ساختم. هنگامی که پدرم بیدار می شد و مرا در چنین موقعیت متواضعانه ای می نگریست، با چشم های سرشار از اشک، دست به سوی اسمان بر می افراشت و از خداوند متعالی برایم توفیق درخواست می کرد. ایت الله العظمی مرعشی نجفی بارها می فرمود: (موفقیت کنونی من و فراوانی توفیقاتم به برکت دعای پدر و مادر است).

تاوان اندکی سستی

یکی از درس های شگرف و تامل برانگیز زندگی حضرت یوسف علیه السلام ، داستان رویارویی او با پدرش، حضرت یعقوب علیه السلام پس از سال ها رنج گران فراق است. ان گاه که حضرت یوسف علیه السلام به پیشواز پدر خویش امد، شکوهی عظیم داشت. او در پیش و انبوه سواران همراهش بودند و در دیگر سوی، پدر پیر فراق کشیده و اندوه چشیده، چشم انتظار بود. حضرت یوسف علیه السلام می بایست وقتی چشمش به رخسار پدر افتاد، با شتاب از اسب به زمین اید و پیاده به پیشگاه پدر برود، ولی اندکی سستی کرد. از این رو، خداوند متعالی، نبوت را از نسل او برگرفت و پس از او فرزندانش پیامبر نشدند. این محرومیت بزرگ بدین سبب بود که تکریم در خور پدر را به جای نیاورد. پس از او، نبوت در نسل پسران برادرش، لاوی قرار گرفت؛ زیرا هنگامی که برادران یوسف می خواستند او را بکشند، گفت: (لا تقتلوا یوسف؛ یوسف را نکشید. (یوسف: 10)) حافظ با اشارت به همین رخداد گفته است:

الا ای یوسف مصری که کردت سلطنت مغرور

پدر را باز پرس اخر کجا شد مهر فرزندی

ایین راه رفتن با پدر

راه رفتن، از عمومی ترین رفتار مردم است و گونه های مختلف و حالت های متفاوتی دارد. راه رفتن های گوناگون، نمودی از حالت های روانی، صفات اخلاقی و منش های ماست. فرهنگ ادب گستر اسلام، ایین راه رفتن و شیوه های پسندیده و ناپسند ان را بیان کرده است. قران کریم در ایه 37 سوره اسرا می فرماید: (روی زمین با تکبر راه مرو. تو نمی توانی زمین را بشکافی و طول قامتت نیز هرگز به کوه ها نمی رسد.) همچنین در ایه 63 سوره فرقان می فرماید: (بندگان خدای رحمان کسانی هستند که بی ارایه و فروتنانه راه می روند.) در فرهنگ اسلام به ایین راه رفتن با پدر و مادر نیز اشاره شده است. در روایات می خوانیم: (جلوتر از پدرت راه مرو) یا (در راه رفتن از پدر و مادر پیشی نگیر.) همچنین در روایت دیگری امده است: (فرزند نباید جلوتر از پدر راه برود).

واجب بودن اطاعت پدر

واجب بودن اطاعت و فرمان پذیری فرزندان از پدر، از حقوق ویژه ای است که اسلام برای تکریم و پاس داشت مقام پدران وضع کرده است. حضرت علی علیه السلام دراین باره می فرماید: (حق پدر ان است که فرزند در هر چیز جز معصیت خداوند از او اطاعت کند.) گفتنی است در فقه اسلامی به احکام ویژه ای برمی خوریم که با هدف عزیز و ارجمند شمردن پدر، اهمیت مقام او را گوشزد می کند. برای مثال، اگر پدر، فرزندش را از سفری نهی کند و فرزند اطاعت نکند و به سفر رود، باید نمازش را تمام بخواند و روزه اش را بگیرد؛ اگر چه سفر او از حد مسافت شرعی بیشتر باشد؛ چون این سفر، حرام است. یا اگر فرزند در نماز نافله باشد و پدر و مادر او را فرا خوانند، باید نماز را بشکند و به انان پاسخ دهد. همچنین لازم است فرزند، قسم و عهد بدون اذن پدر را ترک گوید.

واجب بودن تامین هزینه های زندگی پدر

اگر پدر و مادر به هر دلیل، ناتوان و تهی دست گردند، پرداخت هزینه زندگی انان که در فقه اسلامی از ان به نفقه تعبیر می شود، بر فرزندان واجب است. نکته جالب توجه دیگر انکه در روایات بسیاری تصریح شده است که وقتی پدر نیازمند شد، می تواند در دارایی های فرزند تصرف کند. حتی در برخی روایات امده است پدر می تواند از مال فرزندش حج بگزارد. در فلسفه این حکم می توان گفت فرزند با همه هستی اش، وام دار وجود پدر است. این سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله است که به فرزندی فرمود: (انت و مالک لابیک؛ تو و دارایی ات از پدرت هستید).

محبت به پدر و مادر

انسان، موجودی عاطفی و نیازمند مهر دیدن و مهر ورزیدن است. این نیاز معنوی چونان احتیاج به اب و غذا و هوا، از نیازهای ضروری ادمی است. در این میان، عاطفه پروری در نظام خانواده اهمیتی ویژه دارد. اگر محبت نباشد، کی مادر، دل پذیرترین اسایش هایش را فدای فرزند خود می کند؟ کجا پدر، رنج طاقت سوز زندگی را به جان می خرد تا فرزندش راه زندگی بپوید؟ همان سان که پدر و مادر، مهرمندانه، لطف بی دریغ خود را نثار فرزندانشان می کنند، خود نیز نیازمند محبتند. دین خوش بختی افرین اسلام، سرشار از توصیه های گسترده درباره محبت کردن به پدر و مادر است. امام سجاد علیه السلام در نیایشی می فرماید: (خداوندا! قلب مرا از عطوفتشان انباشته دار و چنانم گردان که با انان هم ساز باشم و به انان مهر بورزم.) همچنین امام باقر علیه السلام می فرماید: (هرکس این ویژگی ها را داشته باشد، خداوند خانه ای در بهشت برای او برپا می کند: به یتیم پناه دهد، به ناتوان رحم کند و به پدر و مادرش محبت ورزد).

نیکی به پدر پس از مرگ

انان که از نعمت حضور پدر محروم شده اند، فرصت نیکی کردن به او را تمام شده نپندارند. بی شک، پدر و مادر ما پس از مرگ، بینواتر و نیازمندتر از همیشه اند و اگر چه دستشان کوتاه گشته و فرصت عملشان تمام شده است، ولی چشم به راه احسان مایند. درباره شیوه های احسان به پدر و مادر پس از هجرت ابدی شان، به روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و اله استناد می کنیم: (مردی درباره نیکی کردن به پدر و مادر پس از مرگ، از پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله پرسید. ان حضرت این وظایف را معین کرد: نماز خواندن برای انان، امرزش خواهی برای ایشان، وفا کردن به پیمان هایشان و بزرگ داشت دوستان انان).