اسلام با توجه به نيازهاي اساسي انسان، شادي و نشاط را تحسين و تاييد كرده است. قرآن، زندگي با نشاط و شادي را نعمت و رحمت ‏خدا تلقي كرده، درباره ي شادي و نشاط مؤمنان در دنيا و آخرت، مي فرمايد: «بگو [در برابر كساني كه بسياري از مواهب زندگي را تحريم مي‏كردند] اي پيغمبر! چه كسي حرام كرده است زينت و آرايش و زيبايي‏هايي را كه خداوند از درون طبيعت‏، براي بندگانش بيرون كشيده؟ چه كسي حرام كرده است روزي‏هاي پاك و مواهب پاك را; بگو: اين مواهب پاك و اين زيبايي‏ها، براي مردم با ايمان در همين زندگي دنيا و در زندگاني جاويد آخرت، قرار داده شده است».1
اين آيه به خوبي بيان‏گر اين حقيقت است كه اسلام به بهره‏مند شدن از زيبايي‏ها و موهبت‏هاي زندگي، اهميت مي‏دهد و آن را زيبنده ي دين‏داران و مؤمنان مي‏داند.
اسلام به بهره‏ مند شدن از زيبايي‏ها و موهبت‏هاي زندگي، اهميت مي‏دهد و آن را زيبنده ي دين‏داران و مؤمنان مي‏داند.
رسول اكرم‌صلي‌الله‌عليه‌وآله مي‏فرمايد: «مؤمن، شوخ و شاداب است‏».2
حضرت علي‌عليه‌السلام مي‏فرمايد: «شادماني، گشايش خاطر مي‏آورد»3 و «اوقات شادي، غنيمت است‏»4.
امام صادق عليه‌السلام مي‌فرمايد: «هيچ مؤمني نيست كه شوخي در طبع او نباشد»5 و «شوخ طبعي، بخشي از حسن خلق است‏».6
امام رضا عليه‌السلام مي‌فرمايد: «كوشش كنيد اوقات شما چهار زمان باشد؛ وقتي براي عبادت و خلوت با خدا، زماني براي تأمين معاش، ساعتي براي معاشرت با برادران مورد اعتماد و كساني كه شما را به عيب‏هايتان آگاه مي‏سازند و در باطن به شما خلوص و صفا دارند و وقتي را هم به تفريحات و لذت‌هاي خود اختصاص دهيد و از شادي ساعت‏هاي تفريح، نيروي لازم براي عمل به وظايف وقت‏هاي ديگر را تأمين كنيد».7
مرز شادي و نشاط
براساس هدف و فرجام زندگي، شادي و نشاط از ديدگاه اسلام، داراي حد و مرز است. محتوا و قالب شادي و نشاط ، نبايد با روح توحيدي و انساني اسلام، در تضاد باشد; زيرا هر پديده‏اي كه انسان را از آرمان و هدف اصلي خويش دور سازد، به هيچ وجه، مورد قبول اسلام نخواهد بود. بنابراين، پديدة شادي و عوامل آن، به عنوان يك نياز اساسي و ضروري، تا حدي روا و مجاز است كه مانع نيل انسان به هدف اصلي‏اش نگردد، از اين رو، بسياري از انديشمندان مسلمان معتقدند: از آن جا كه انسان در انجام هر رفتار ارادي، انگيزه و هدفي را پي‏مي‏گيرد،8 سرور و نشاط به عنوان يك رفتار، از اين قاعده جدا نيست. اگر انگيزه و هدف، در راستاي هدف اصلي زندگي آدمي باشد ، اين پديده ، مفيد و سودمند خواهد بود و اگر انگيزه و هدف باطل ، در آن نهفته و در برابر هدف اساسي زندگي انسان باشد ، اين پديده ، باطل و زيان‌آور خواهد بود. بنابراين، مي‏توان مرز شادي و نشاط را انگيزه و هدف آن دانست.
مزاح و شوخي، يكي از عوامل برجستة شادي است؛ اما اگر به سبك‏سري، بي‏شرمي و گستاخي بياميزد، «هزل‏» ناميده مي‏شود كه در اسلام، منع شده است و اگر به تحقير و بدگويي و ناسزا آميخته گردد، آن را «هجو» مي‏خوانند و اين نيز در اسلام نهي شده است.
يكي از اصحاب از رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله پرسيد: «آيا اگر با دوستان خود شوخي كنيم و بخنديم، اشكالي دارد؟ حضرت صلي‌الله‌عليه‌وآله فرمود: اگر سخن ناشايستي در ميان نباشد، اشكالي ندارد».9 اگر شوخي از حد خارج شود و به بيهودگي يا زياده‏روي بينجامد، باز از نظر اسلام، عملي ناپسند خواهد بود; همان طور كه اميرمؤمنان، عليعليه‌السلام مي‏فرمايد: «هر كس بسيار شوخي كند، وقار و سنگيني او كم مي‏شود»10 امام صادق عليه‌السلام مي‏فرمايد: «زياد شوخي كردن، آبرو را مي‏برد».11
خنده و تبسم - كه از عوامل نشاط و شادي است - بايد صادقانه باشد. خنده از نظر اسلام، آن گاه مؤثر و مفيد است كه به شخصيت ديگران، لطمه وارد نياورد. وقتي احترام مؤمن، برتر از كعبه بر شمرده شده، به خوبي روشن مي‏شود كه اهانت و تحقير او، چه اندازه نكوهيده است.12
قالب‏هاي نشاط و شادي، خوب است از بهترين قالب‌ها باشند و به همين دليل، در روايات، قهقهه از شيطان تلقي شده13 و تبسم، بهترين خنده دانسته شده است.14
زمان و مكان شادي نيز بايد با آن متناسب باشد; زيرا اگر اين تناسب برقرار نباشد، ناپسند و زشت‏ خواهد بود؛ به طور مثال، مزاح و بذله‏گويي در مراسم سوگواري و مكان‏هاي مقدس، ناپسند است!15
با كندوكاوي اجمالي در نظريات و گفته‏هاي دانشمندان و متون معتبر، مي‏توان موارد ذيل را در زمره عوامل نشاط و انبساط دروني برشمرد:
1. ايمان.
2. داشتن روحيه رضايت‌مندي و تحمل.
3. پرهيز از گناه.
4. مبارزه با نگراني.
5. تبسم و خنده.
6. مزاح و شوخي منطقي.
7. استعمال بوي خوش.
8. آراستگي ظاهري، در حد متعارف.
9. پوشيدن لباس‏هاي روشن.
10. پرهيز از هم‌نشيني با افراد افسرده.
11. ورزش و کار و فعاليت بدني.
12. داشتن روحية توکل و اميدواري.
13. سير و سفر.
14. نماز شب.
15. تفريح و مشاهده طبيعت، به ويژه فضاهاي سبز.
16. تلاوت قرآن.
17. تفكر در آفريده‏هاي خداوند.
18. صدقه دادن و كمك به ديگران .
پي‌نوشت:
1. اعراف، آية 32.
2. حراني، تحف‌العقول، ص 49.
3. آمدي، غررالحكم، ج 2023.
4. همان، ح 1084.
5. كليني، اصول كافي، ج2، ص 663.
6. همان.
7. مجلسي، بحارالانوار، ج 75، ص 321.
8. اخلاق اسلامي، ص 98 و 99؛ اخلاق الهي، ج 5، ص238.
9. كافي، ج2، ص663؛ تحف‌العقول، ص 322.
10. غررالحكم، ص222.
11. كافي، ج2، ص665.
12. اخلاق الهي، ص256 – 257.
13. كافي، ج 2، ص 664.
14. غررالحكم، ص222.
15. اخلاق الهي، ج5، ص258 – 259.